Nagrodzki Zygmunt (1865–1937), działacz społeczno-polityczny i gospodarczy, kupiec, nakładca. Ur. 2 V we wsi Zułowo (pow. Święciany), był synem Wincentego (zm. 1907), gorzelanego w majątku Billewiczów Łelenie, następnie pisarza prowentowego w majątku Piłsudskich Zułowie, a ojcem chrzestnym N-ego był Józef Wincenty Piłsudski, właściciel Zułowa, ojciec Józefa, późniejszego marszałka. Utraciwszy we wczesnym dzieciństwie matkę, N. wychował się we dworze zułowskim, gdzie dzielił zabawy i naukę z Bronisławem i Józefem Piłsudskimi. Ojciec wysłał 15-letniego N-ego na praktykę handlową do Wilna, następnie do Kowna. Już w młodości zetknął się N. z nielegalną działalnością oświatową; w l. 1883–5 wraz z B. i J. Piłsudskimi brał udział w zorganizowaniu i prowadzeniu w Wilnie polskiej zakonspirowanej biblioteki uczniowskiej. Na życzenie J. W. Piłsudskiego wyjechał w r. 1885 do Petersburga dla pracy w składzie drożdży zułowskich kupca Haasego. Pozostawał nadal w bliskich stosunkach z młodymi Piłsudskimi, teraz głównie z Bronisławem, z którym wspólnie tu mieszkał. Za jego pośrednictwem zbliżył się z petersburską grupą rewolucyjnych studentów polskich. Znajomości te rozbudziły w nim zainteresowanie książką polską. Toteż w jednym z antykwariatów petersburskich niebawem zakupił m. in. resztki księgozbioru Józefa Ohryzki i Adama Honorego Kirkora. Studenci petersburscy wciągnęli N-ego do konspiracyjnej pracy oświatowej wśród miejscowej Polonii. Po aresztowaniu w marcu 1887, w związku z próbą zamachu na Aleksandra III, studentów, z którymi miał kontakt, N. rozpoczął na własną rękę propagandę czytelnictwa, głównie wśród żołnierzy–Polaków z miejscowego garnizonu, pożyczał im książki ze swego księgozbioru. Nieco później nawiązał kontakt z petersburskim nielegalnym polskim Kołem Oświatowym, na czele którego stał niejaki Waniorski. Nie ustały też kontakty z rodziną Piłsudskich. Kiedy Bronisław i Józef, również aresztowani w r. 1887, zostali przewiezieni do więzienia w Petersburgu, N. brał czynny udział w zabiegach ich ojca o uzyskanie z nimi widzenia.
W r. 1889, w związku ze złym stanem zdrowia, N. przeniósł się do Wilna, dokąd w 5 skrzyniach przewiózł swoją bibliotekę. Początkowo był kierownikiem sklepu kolonialno-spożywczego spółki pracowników Banku Ziemskiego; w r. 1893 założył ponadto pomyślaną na dużą skalę mleczarnię na Belmoncie, co było pierwszym krokiem w jego działalności społeczno-gospodarczej. W r. 1897 został pracownikiem składu narzędzi rolniczych «Pług», będącego własnością spółki społeczników – demokratów i postępowców, przejął też w niej połowę udziału po adwokacie Tadeuszu Wróblewskim. W dwa lata później otworzył własny skład narzędzi rolniczych, który prowadził prawie do końca życia. Wkrótce po przybyciu do Wilna zajął się działalnością oświatową, głównie wśród pracowników handlowych, rzemieślników i służby domowej. Naczelne miejsce zajmowało w niej upowszechnienie odpowiednio dobranych kompletów książek. Ośrodkiem tej akcji były kolejne sklepy, w których pracował. Niebawem stał się czołowym działaczem społecznym w kołach rzemieślniczo-mieszczańskich miasta. Kiedy aresztowani za udział w zajściach w Krożach w listopadzie 1893 zostali przewiezieni do więzienia w Wilnie, organizował żywienie więźniów, ułatwiał im kontakt z rodziną, zaś w czasie procesu (październik 1894) zajmował się dostarczaniem mieszkań i utrzymania ogromnej rzeszy świadków i odpowiadającym z wolnej stopy.
W atmosferze pewnego ożywienia polskiego życia społecznego w Wilnie od r. 1894 N. znacznie rozszerzył zasięg swej działalności. Grono zamożnej inteligencji włączyło się do kierowanej przezeń akcji oświatowo-czytelniczej, powstały zajmujące się nią tajne koła. Zasięg akcji poszerzono na ludność wiejską, której posyłano popularne książeczki ludowe. N. nawiązał teraz kontakt z oświatowcami warszawskimi, Konradem Prószyńskim (Promykiem), Mieczysławem Brzezińskim, Marianem Miłguj-Malinowskim i innymi z tego kręgu; wraz z przeznaczonymi dla ludu książkami kolportował egzemplarze „Gazety Świątecznej” i „Zorzy”. Prowadzący dość ascetyczny tryb życia, niezmiernie zaś ruchliwy, poszukiwał również innych form umożliwiających łączenie działalności oświatowej i patriotycznej. Po r. 1894 urządzał prywatne wieczorki młodzieży rzemieślniczej, połączone ze śpiewem, tańcami i deklamacjami, oraz – również w mieszkaniach prywatnych, bez zezwolenia władz – amatorskie występy teatralne. Z jego inicjatywy powstały chóry, głównie młodzieży rzemieślniczej, obsługujące owe wieczorki oraz konspiracyjne obchody narodowe. Organizował wycieczki zamiejskie, m. in. na łódkach, od r. 1897 obchody «wianków». Na cmentarzach wileńskich zapoczątkował zwyczaj palenia świateł na grobach zasłużonych Polaków, zdobienia ich mogił i śpiewania przy nich pieśni patriotycznych. Od r. 1897 udało mu się organizować legalnie wieczorki rzemieślnicze w salach publicznych. W r. 1894 zapoczątkował i odtąd kierował akcją indywidualnego nauczania dzieci z warstw najuboższych, co zastąpiono od r. 1900 systemem tajnych szkół polskich, dla kierowania którymi powołał specjalne Koło. Od r. 1895 organizował też wykłady i pogadanki dla młodzieży rzemieślniczej. W tajnym, istniejącym od r. 1898 Tow. Rzemieślników, które prócz spraw zawodowych prowadziło szeroką działalność oświatową, N. został w r. n. wiceprezesem i kierował jego pracami. Ponadto należał do inicjatorów otwartej 1 V 1897 pierwszej wystawy obrazów współczesnych i dawnych malarzy wileńskich, przyczyniał się do organizowania następnych. Brał udział w r. 1899 w kampanii przeciw odsłonięciu pomnika Murawiewa-Wieszatiela. Działalność N-ego rozwijała się w ostrej walce z miejscowymi polskimi «legalistami» – konserwatystami. Jakkolwiek nadal łączyły go stosunki przyjacielskie z J. Piłsudskim, nie został członkiem PPS, był mieszczańskim radykałem. Natomiast swą działalnością społecznikowską szybko zwrócił na siebie uwagę Ligi Narodowej, do której też został przyjęty jeszcze w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. M.in. w jej ramach współpracował z sybiraczką, nauczycielką Zofią Boufałłową (matką Marii Wysłouchowej). Wierność przekonaniom postępowym i prawicowa ewolucja Ligi sprawiły, że zerwał z nią w r. 1904. Władze carskie w związku z działalnością N-ego aresztowały go; został przewieziony do Petersburga, skazany na zesłanie do Pskowa, skąd stosunkowo szybko powrócił do Wilna.
Kiedy po r. 1905 wśród działaczy oświatowych nastąpiło rozwarstwienie na tle światopoglądowo-politycznym, N. znalazł się w grupie centrowej. W zalegalizowanej w r. 1909 Resursie Rzemieślniczej (Klubie Rzemieślniczym) kontynuował, nadal jako wiceprezes, działalność oświatową w sekcjach oświatowej i dramatycznej. Z pierwszej powstało z czasem Tow. «Światło», z drugiej – Tow. Polskiego Teatru Ludowego. W obu odgrywał czołową rolę. Podjął też starania o założenie w Wilnie polskiej księgarni ludowej, na co nie zdołał uzyskać zezwolenia. Wobec czego zawarł spółkę z archeologiem i działaczem ludowym Wandalinem Szukiewiczem i doprowadził do otwarcia pod jego nazwiskiem w lipcu 1908 księgarni i składu nut «Kultura». Placówka ta była ze względu na swój postępowy charakter bojkotowana przez duchowieństwo i nie zdołała się utrzymać. Od t. r. wydawał pod firmą Wydawnictwo Ludowe Zygmunta Nagrodzkiego kalendarze dla wsi oraz popularne, tanie książeczki, zarówno polityczne, jak i z utworami Mickiewicza, Orzeszkowej, Prusa i Syrokomli. Do wybuchu pierwszej wojny ukazało się w tej serii 12 pozycji. Został też radnym miejskim. Politycznie związał się z tzw. demokratami wileńskimi, czyli krajowcami. Toteż kiedy po r. 1909 powstała złożona z ludzi tego środowiska loża wolnomularska w Wilnie, przypuszczalnie znalazł się w niej N. Na początku pierwszej wojny światowej utworzył wraz z żoną, przy pomocy komitetu społecznego, Tow. Tanich Kuchen (później Polskie Tow. Higienicznych Tanich Jadłodajni), mające na celu założenie nie obliczonych na zysk, większych tanich stołówek, które łączyły okazywanie pomocy w wyżywieniu ludności z akcją kulturalno-oświatowa. Dwie kuchnie przeznaczone były dla uchodźców z Królestwa, zaś rzemieślnicza była zarazem terenem akcji niepodległościowej i rodzajem klubu rzemieślniczego. Urządzano w niej pogadanki oraz kursy wieczorne z rozmaitych przedmiotów, na które zapisało się ponad 200 słuchaczy. Po wejściu Niemców N. kierował regularną nauką dla młodzieży i robotników analfabetów w Klubie Rzemieślniczym. Wszedł też do zarządu powstałego w r. 1915 Komitetu Edukacyjnego, kierującego wszystkimi instytucjami i stowarzyszeniami pedagogiczno-naukowymi. Jako podejrzany o przynależność do tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej był w lipcu 1916 przesłuchiwany przez Niemców.
Po wkroczeniu 5 I 1919 do Wilna Armii Czerwonej N. w drugiej połowie lutego opuścił miasto i przedostał się do Warszawy, dokąd przybył dopiero w pierwszej połowie marca i zatrzymał się u Jana Piłsudskiego (młodszego brata Józefa). Wezwany 1 IV do Belwederu, odbył tam rozmowę z Naczelnikiem Państwa na temat sytuacji w Wilnie. Wytypowany w ramach przygotowań do wyprawy wileńskiej na nieoficjalnego łącznika pomiędzy Naczelnym Dowództwem a społeczeństwem Wilna, był z tej racji jedną z 3 osób cywilnych (pozostałe – Witold Abramowicz i Jan Piłsudski), które towarzyszyły oddziałom wojskowym w pochodzie na to miasto. Po jego zajęciu 19 IV przez nie był jednym z przywódców lokalnego Stronnictwa Demokratycznego, skupiającego «krajowców», przez pewien czas wydawcą ich organu, dziennika „Nasz Kraj”. W okresie rządów litewskich w mieście w r. 1920 znów znalazł się w Warszawie; był tu uczestnikiem tajnych narad, na których omawiano polityczną stronę przygotowywanej akcji wileńskiej. Po zajęciu 9 X 1920 Wilna przez dywizję litewsko-białoruską Lucjana Żeligowskiego powrócił do swego przedsiębiorstwa handlowego. Jednakże w okresie zmiany przynależności państwowej miasta w l. 1919 i 1920 skład N-ego podczas nieobecności właściciela został dwukrotnie rozgrabiony. Nadal wszechstronnie czynny w życiu publicznym w ramach «krajowców», ściśle współpracujących z obozem belwederskim, był N. członkiem zarządu utworzonego pod koniec grudnia 1920 Związku Bezpieczeństwa Kraju, miejscowego odpowiednika Związku Strzeleckiego. W r. 1921 został wybrany do sejmu Litwy Środkowej, w wyborach parlamentarnych w r. 1922 – po przyłączeniu Wileńszczyzny do Polski – kandydował do Senatu z woj. wileńskiego z listy Zjednoczenia Państwowego na Kresach. Mandatu nie uzyskał. W l. 1922–7 był radnym miejskim, w r. 1923 jednym z założycieli związanego z obozem belwederskim dziennika „Kurier Wileński”, który zaczął się ukazywać w r. 1924. Wraz z czołowymi osobistościami ze sfer intelektualnych miasta wchodził w skład komitetu wskrzeszenia Uniw. Wil., później był członkiem zarządu utworzonego w czerwcu 1924 Tow. Przyjaciół Biblioteki Uniwersytetu Stefana Batorego, należał do najczynniejszych działaczy Oddziału Wileńskiego Polskiego Tow. Opieki nad Grobami Bohaterów. Po utworzeniu w r. 1921 w Wilnie loży wolnomularskiej «Tomasz Zan» został jej członkiem. Nadal też rozwijał działalność gospodarczo-społeczną w środowisku rzemieślniczym, był współzałożycielem Spółdzielczego Banku Rzemieślniczego, jednym z organizatorów i długoletnim członkiem Rady Nadzorczej Wileńskiego Tow. Bazaru Przemysłu Ludowego, członkiem zarządu Tow. «Kredyt Bezprocentowy». W jego domu bywali ludzie z elity Wileńszczyzny, jak prof. Juliusz Szymański, adwokat Bronisław Krzyżanowski, Jan Piłsudski, czy prokurator Baniewicz z Oszmiany; odwiedzał go niemal każdorazowo w czasie swego pobytu w Wilnie J. Piłsudski. Po przewrocie majowym 1926 r. N., odmiennie od wielu innych, mimo takich powiązań, nie zabiegał o żadne synekury, nadal więc prowadził swój skład maszyn i narzędzi rolniczych oraz nasion. Powrócił teraz do swej idei szerzenia wiedzy rolniczej i popularyzacji literatury polskiej wśród ludności wiejskiej. W grudniu 1928 został członkiem zarządu stawiającego sobie takie zadania postępowego Tow. «Kultura», wznowił też swoje Wydawnictwo Ludowe i w ciągu 1928 r. wydał 3 broszury. Zaczął teraz publikować w czasopismach fragmenty swoich wspomnień, wydając je następnie w poszerzonej wersji w formie książkowej: Kilka nieuporządkowanych wspomnień z lat przeszłych (w: „Wilno–Legiony 6 VIII 1914 – 6 VIII 1928”, Wil. 1928), Ze wspomnień oświatowca (Wil. 1929), Wyprawa wileńska roku 1919 we wspomnieniach cywila (Wil. 1933). Wierny swym poglądom, opublikował w drugiej połowie 1934 r. w „Kurierze Wileńskim” cykl artykułów, które wydał następnie w rozszerzonej formie, pt. Rola duchowieństwa katolickiego w godzinie prób i cierpień na terenach Litwy i Białorusi (1863–1883) (Wil. 1935, faktycznie 1936). Przeciwstawił się tu propagandzie katolickiej mówiącej o zasługach kleru katolickiego po powstaniu 1863 r. w walce o utrzymanie polskości, dał przykłady jego udziału w akcji rusyfikatorskiej oraz wysługiwania się caratowi, do donosicielstwa włącznie.
Nad ostatnimi latami życia N-ego zaciążył pogarszający się stan jego przedsiębiorstwa handlowego. Zmuszony w r. 1935 ogłosić upadłość, na pokrycie zobowiązań (dług 500 000 zł) sprzedał letnisko Wiry nad Wilią i 2 domki na Antokolu w Wilnie, tracąc w ten sposób cały dorobek materialny swego życia. Po dłuższej chorobie, materialnie całkowicie zrujnowany, zmarł 25 III 1937 w Wilnie, pochowany na cmentarzu na Rossie. Był odznaczony m. in. Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Niepodległości, odznaką 25-letniej pracy i walki o szkołę polską. Z małżeństwa z Heleną Piotrowiczówną dzieci nie pozostawił.
Słown. Pracowników Książki Pol.; – Brensztejn M., Informator o towarzystwach naukowych, oświatowych, artystyczno-popularnych na Litwie i Rusi Białej, Wil. 1914 s. 311, 312; Hass L., Działalność wolnomularstwa polskiego w latach 1908–1915, „Kwart. Hist.” 1967 s. 1058; tenże, Rozwój organizacyjny wolnomularstwa w Polsce międzywojennej, w: Najnowsze dzieje Polski… 1914–1939 W. 1969 XIV 96; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964; Malinowski (Pobóg-Malinowski) W., Józef Piłsudski 1867–1901, W. 1935 s. 106–7; Stronnictwa polityczne w Polsce, na Litwie i Białej Rusi, W. 1919 s. 52; Studnicki W., Stosunek Wilna do Legionów, Wil. 1928 s. 30; Waligóra B., Walka o Wilno, Wil. 1938 s. 140; Życka C., Krótki rys dziejów tajnej oświaty polskiej na ziemi wileńskiej od 1880 do 1919, Wil. 1932 s. 7, 11–13, 27; – Informator społeczno- polityczny województwa wileńskiego, Z. 14, Wil. 1927 s. 5; Kalendarz wileński informacyjny, 1923– 37; – „Dzien. Wil.” 1937 nr 85; „Kultura” (Wil.) 1928 nr 16/17, 48/9; „Kur. Wil.” 1937 nr 85, 1937 nr 154, 1938 nr 83; „Nauka Pol.” T. 5: 1925 s. 428; „Niepodległość” T. 18: 1938 s. 449; „Słowo” 1922 nr 58; „Strzelec” 1924 nr 17; „Wilno Wyzwolone”. Jednodniówka 1930; „Życie Warsz.” 1969 nr 149 s. 3; – Centr. Arch. KC PZPR: Mikrofilm 1684 (Autobiografia B. Taraszkiewicza z 15 XII 1933, wypisy); Materiały Red. PSB: Śnieżko A., Rossa – miasto umarłych, Wr. 1970 II (mszp.); Zakł. Hist. Ruchu Lud.: P-53 k. 351, P-55 k. 42 (M. Malinowski, Pamiętniki, mszp.); – Informacje Marii Nagrodzkiej-Młodkowskiej.
Ludwik Hass